Esperanto kiel laborilo en la interleksika komparado

Esperanto kiel laborilo en la interleksika komparado

Probal Dasgupta

(Esperantologia Konferenco, 93a Universala Kongreso de Esperanto, Roterdamo, 19-26 julio 2008)

Resumo:

Se Esperanto ludu specifan rolon en la laboro de la konservado de la lingva richo de la homaro, ne sufichas forghi el la parolantaro de nia lingvo komunumon interesitan pri la homaj rajtoj. Ni krome devas atenti kaj atentigi pri la konkretaj ecoj de Esperanto, kiuj faras el ghi taugan laborilon sur la tereno de la komparado de la leksikaj rimedoj disponeblaj en diversaj etnaj lingvoj. La sama malfrua deknaua jarcento, el kiu fontas la monde uzataj fonetika alfabeto kaj matematika logika simbolaro, naskis ankau la Esperantan vortaparaton. Por la rigora prezentado de la vortosencoj en la vortaroj de la etnaj lingvoj oni ankorau ne havas interkonsentitan glosilan sistemon. Ni evoluigu la kapablon de Esperanto roli glosile por seriozaj, plenampleksaj vortaroj de diversaj lingvoj, ekirante de la jama laboraro farita de niaj leksikografoj. Per chi tiu laboro ni kontribuu al la konstruado de rigoraj pontoj inter la malfacilaj kaj la facilaj tavoloj de la homaj lingvoj kaj reliefigu la enlingvan tradukan rolon de la “inter-nocia” lingvo.

Teksto:

Kiam ni faras esplorojn en la lingvistiko, ni bezonas kompari la faktojn de diversaj (etnaj) lingvoj. Tiu komparado necesigas la uzon de laboriloj, pri kies taugeco oni interkonsentis – precipe de transskribaj aparatoj por rigore indiki kiel sonas la dirajhoj, kaj kian sencon ili portas.

Ekde la dua duono de la deknaua jarcento kreighis la bazaj transskribaj aparatoj ghis hodiau funkciantaj en la fonetiko kaj la logika-matematika semantiko de la propozicioj. La esplorantoj pri la prononco kaj la senco de frazoj en diversaj lingvoj uzas tiujn sistemojn. Malgrau la ekzisto de alternativoj, la norma logika-matematika simbolsistemo kaj la internacia fonetika alfabeto restas la ikonaj unueciloj sur tiuj terenoj. Pere de ili la lingvistaro tenas kontakton kun la dua duono de la deknaua jarcento, en kiu lanchighis tiuj normigoj.

Kion ajn ni pensu pri la rolo de Esperanto kiel internacia lingvo, ni povas utile rigardi ankau la samjarcente lanchitan ilaron de la Esperanta vortfarado kiel sciencan aparaton por la sistema transskribado de la sencoj de la vortoj en diversaj lingvoj – kaj do por la interleksika komparado. Same kiel la fonetika transskribo povigas nin kompari sur la prononca ebeno diversajn etnajn lingvojn, ghuste tiel la Esperantaj vortoj, se uzataj de la sciencistoj kiel semantika transskriba ilaro, donas al ni la kapablon kompari la etnajn lingvojn sur la nivelo de la vortosencoj.

Povas ja esti, ke iuj regionoj de la ekzistanta vortprovizo de Esperanto ne plene taugas al tiu celo. Konkretan ekzemplon de tia deficito ni trovas en la parencecaj terminoj. Multaj barataj lingvoj enkodigas en sia leksiko nocion, kiu sendistinge aludas al frato au al kuzo, kaj paran nocion, kiu same maldistingas inter fratino kaj kuzino. Kiamaniere kompara priskribanto de la barataj lingvoj esprimu tiujn nociojn en la senctransskriba aparato?

Tio ne estas problemo nova por la sciencaj aparatoj bazitaj sur ordinara ilaro. Ankau la internacia fonetika alfabeto estas finfine la latina alfabeto, al kiu laubezone aldonighis diversaj suplementaj literoj kaj literfariloj. Simile, ni povas por sciencaj celoj aldoni al la Esperanta vortaro la suplementan vorton fruzo, kun la pluformajhoj fruzino kaj gefruzoj, por tiuj specifaj nocioj bezonataj de ni. Ne temas pri proponado de vortoj uzendaj en la komuna Esperanto, sed pri fakaj iloj kreataj por faka uzo.

Chu la fako de la interleksika esplorado tamen vere povas atingi per la Esperanta ilaro ion, kio aspektos utila ech al gheneralaj lingvistoj ne interesitaj pri la uzo de Esperanto kiel internacia komunikilo? En kiu stato trovas sin la prileksika esplortereno, kiun ni proponas chi tiel ekipi?

Nian proponon stimulas precipe la fakto, ke en la lastaj jaroj la prileksikaj esploroj komencis konverghi kun tiaj konsideroj, kiajn reliefigas la Esperanta vortfarado. En la klasikighinta verko de Hale kaj Keyser (2002), estas proponite, ekzemple, ke la anglajn verbojn bag kaj shelve oni ne priskribu simple kiel desubstantivajn verbojn, sed kiel la rezulton de laushtupa kunfando unue de substantiva nocio kun prepozicia (tiu shtupo estigas la nociojn ensaka, surbreta) kaj due de tiu rezulto kun verba nocio (tio donas la nociproduktojn ensakigi, surbretigi).

Vi certe tuj vidas, ke ni povas per Esperantaj priskribiloj esprimi la vortefikojn, kiujn Hale kaj Keyser atentas kaj por kiuj ili proponas arban strukturon. Tio faras el Esperanto najbaron de la nun flegataj esplorvojoj. Sed eble vi rimarkas ankau, ke per Esperanto ni povas aldiri, ke la leksika priskribanto bezonas krome uzi siajn intuiciojn por demandi, chu en tiu au alia etna lingvo oni kapablas formi vortojn, kies gloso en Esperanto estus kunmetajho kiel entrisakigi, surkvarbretigi.

Notu, ke kvankam tiuj vortoj estas lau la logiko de Esperanto dechifreblaj - ili nomus la agojn klasige meti fruktojn en tri sakojn (poman, oranghan, gujavan) kaj librojn sur kvar bretojn (broshuran, tolbindajhan, ledbindajhan, fotokopian) - tamen la lingvosento de uzanto de ordinara Esperanto nete markas tiajn kunmetojn kiel nervostrechajn, kompreneblo-limajn trukajhojn. Surprizos almenau min, se jardekoj da interleksika esplorado ne montros, ke tiaj nocioj fakte ne estas esprimeblaj per facile dirataj kaj audkomprenataj unuopaj vortoj en iu ajn etna lingvo. Tian rezulton prognozas la statuso de la kunmetajhoj entrisakigi, surkvarbretigi en la komunuza Esperanto.

Jen unu avantagho de la uzo de Esperantaj vortoj kiel interleksika laborilo: niaj intuicioj ebligas la formulon de konjektoj pri eblo kaj maleblo, kvankam tiujn hipotezojn poste la empiriaj faktoj devos konfirmi resp dementi. Kontraste, la pure formaj laboriloj de Hale kaj Keyser, manke de substanca apogo, ne kondukas la laboranton al tiaj konjektoj. Vershajne la plej tauga laborilo por interleksika laboranto estus kombino de la arbaj strukturoj Hale-Keyser kun la substanca ekipajho de la glosila Esperanto.

Esploran projekton bazitan sur tiu chi koncepto jam lanchis eta laborgrupo en la Lingvistika Esplora Ejo de la Barata Statistika Instituto en Kolkato. Sed la ideo de “ponta Esperanto kiel laborilo” en si mem ne estas tute nova en la leksikaj esploroj. Lucien Tesnière cherpis iujn ideajn elementojn el la Esperanta aparato en sia pionira laboro sur la tereno de la komparaj morfologio kaj sintakso. Pli rigore uzis la Esperantan aparaton por lingvo-interaj pontaj celoj la esplora projekto Distribuita Lingvo-Tradukado entreprenita en Utrehhto en la okdekaj jaroj de teamo estrata de la ingheniero Toon Witkam kaj de la lingvisto Klaus Schubert.

Se ni hodiau kontribuu ion al la tereno anstatau senplie revivigi la terministikon de Eugen Wuester, kiu vidis avantaghojn en la ekzakteco de la Esperanta vortfarado, au la mashintradukan lingvopontan rolon proponitan por Esperanto en la utrehhta projekto DLT, ni devas skizi konkretan komprenon de Esperanto lige kun aliaj hodiauaj laboroj, por ke la replantata arbo havu seriozajn radikojn – kaj fruktojn.

Lau mi la ponta Esperanto devas esti komprenata en la kunteksto de tiu kogna lingvistiko, kiu renovigis la lingvistan interesighon pri la rilatoj inter la kernaj esprimoj kaj nocioj alireblaj al la infano kaj la periferiaj, kiujn kapablas uzi nur spertaj uzantoj de lingvo. La kogna lingvistiko okupighas pri la metaforaj kaj aliaj mekanismoj, kiuj ligas la periferiajn kun la kernaj nocioj, kaj pri la ecoj de la kerno mem. Se ni volas forghi por la Esperanta aparato rolon en la interleksika kompara laboro en la ghenerala lingvistiko, ni devas partopreni la esploradon pri la lingvokernoj – demandante nin, ekzemple, chu iuj vortoj estas pli kernaj ol aliaj pro la strukturo de la homa scio. Nur per intensa esplorado pri la renkontighejo inter la scio kaj la lingvoj ni povos kontribui al la aprezado kaj la konservado de la richo de la etnaj lingvoj.

Kvankam la konservado de la endangherighintaj etnaj lingvoj de indighenaj popoloj estas inda laborcelo, estas tamen utile chi-lige atenti ankau aliajn celojn, por ke la entrepreno de “ponta Esperanto kiel laborilo” efike pontu inter diversaj interesgrupoj. Ankau ene de unu lingvo foje levighas publikaj demandoj pri la klarigado de malfacilaj terminoj per facilaj vortoj.

Okazis, ekzemple, iniciatoj por maksimumigi la alireblon de la jura sistemo al la civitano, kiuj emfazas la lingvo-facilecan aspekton ene de unuopaj lingvoj. Usono sub la prezidento Jimmy Carter lanchis leghojn pri la lingva klareco. Pro ili farighis devige afishi en publike komprenebla lingvajho la respondecojn de la instancoj kaj la rajtojn de la civitano. La socia movado de la dalitoj en Barato – la iamaj “netushebluloj” de la hindua kasta sistemo – premas sur la tro elite kodigitajn normajn lingvojn en tiu lando por transiri al pli popola vort-elekto en universitataj kaj oficialaj tekstoj. En Japanio parte realighis proponoj por pligrandigi en la publika afishado la uzon de la facile legeblaj silabaj karaktroj.

Sendube ekzistas pli da iniciatoj lau tiuj linioj. La lingvoscienca tasko por ni, kiuj uzas lingvan ilon kiu reliefigas la inter-nociajn pontojn inter la malsimplaj kaj la bazaj nocioj, estas mem vidi, kaj montri al aliaj, la fadenon komunan inter tiaj iniciatoj por maksimumigo de la travidebleco de lingvouzo ankau en unulingvaj kuntekstoj. Parenca jurscienca kaj jurkonsciiga tasko estas rimarki kaj rimarkigi la priecon de la koncepto de lingvaj rajtoj, por ke oni povu tauge prisekvi la iniciatojn anstatau lasi ilin en izolo.

Ofte ni kovas bonajn ideojn, sed ne sukcesas ilin teni en organizita kaj reuzebla formo, parte pro manko de taugaj karakterizoj. Mi tial proponas la etikedon “Esperanto kiel interna ponto” por chi tiu specifa apliko de la “ponta Esperanto kiel laborilo”.

Mi nun deziras loki la sciencan laboron por la ponta Esperanto sur tian historian mapon de la lingvosciencaj laboroj, kiu samtempe helpos nin pli klare koncepti la ligon inter la ghenerala lingvistiko kaj la laboroj pri ponta lingvo.

Ekde la apero de la verko Orientalism de Edward Said, la sciencaj rondoj komencis rekoni la komplicecon de la lingvoscienca laborstilo de la dekoka kaj deknaua jarcentoj kun la angla-franca imperia entrepreno. Iom lamis tiuj laboroj en la Esperanta komunumo, kies kleruloj okupighantaj pri la lingvoj de la sudaj landoj ofte restas pretaj labori en senkritika daurigo de la orientisma entrepreno. Tiurilate estas ege utile, ke ni eksplicite rekonu la korelacion inter la chefaj historiaj shtupoj de la moderna epoko kaj la respondaj lingvistikoj.

La inaugura momento de la modernaj imperioj vidas ankau la naskighon de la kompara kaj historia lingvistiko, kiu ekde la hindeuropa hipotezo fasonas novajn esplormetodojn. La maturigho de tiu metodaro kaj ghia distiligho en la formo de strukturismo dauras ghis la frua dudeka jarcento; kiam reliefighas Ferdinand de Saussure, ni trovas nin jam en la momento de la nacioj. Europo jam finis kovi siajn naciojn kaj stimulas naciliberigajn movadojn en la sudaj landoj, pri kiuj la Ligo de Nacioj deklaris principan benon. Jam post la unua mondmilito la malkoloniigo aperis sur la internacia tagordo, kvankam ne tuj la okcidentaj potencoj pretis renversi la imperian projekton. Chu post la shtupoj de la imperio kaj de la nacio ni agnosku che la genera gramatiko kaj la kogna lingvistiko momenton de la individuo?

Chi tie necesas iom singardi. La unuopulon ja tushas la iniciatoj por la homaj rajtoj, ekde ilia formuligho en universala deklaracio en 1948 ghis ilia serioza prisekvo en nia tempo. Tamen tiuj iniciatoj atingas la unuopulon ne tute rekte, sed pere de popoltavolaj kaj popolsegmentaj kategorioj jen klasaj, jen seksaj, jen aghaj (pensu pri junularaj kaj studentaj movadoj), jen handikapaj (la rajtojn de surdulo povas defendi nur memkonscia kaj mobilizita surdularo kiel kategorio), jen regionaj. Ni havas aferon kun socipolitikaj procezoj. La unuopula portanto de homaj rajtoj farighas atingebla nur pere de tiuj agantaroj, en kiuj li au shi membras. Por konveno de menciado, ni nomu chi tiujn popolsegmentojn “sektoroj”, iom vastigante tiun ekonomikan koncepton. En aliaj tekstoj mi foje nomis la koncepton “regionoj”, sed tio invitas miskomprenojn pli ol la termino “sektoroj”.

Post tiu termina decido, ni rajtas nomi la shtupojn jene: imperio, nacio, sektoro. La moderna mondo evoluas tra tiuj tri shtupoj kaj laue fasonas tri sinsekvajn lingvosciencojn. La historia lingvistiko, de la imperia momento, okupighas pri landaroj. Poste la strukturisma, de la momento nacia, reliefigas la socion de unu lando kiel tutajhon. Hodiau la genera-kogna, alcelante la individuan parolanton, markas la momenton de tiuj enlandaj sektoroj, kies socipolitika agado liveras la energion por devigi la modernan shtaton kaj parencajn instancojn efektive aplikigi la homajn rajtojn, inkluzive la rajton havi lingvan aliron al eduko kaj al plenvalora sperta mondo.

Senkonsidere pri la sukceso au nesukceso de Esperanto farighi tutmonda tegmenta lingvo, ne estas dubeble, ke en mondo konscia pri la lingvaj rajtoj, kreskos la rolo de la tradukado inter la diversaj lingvoj, kaj de lingvo-interna tradukeska laboro inter la malfacilaj kaj facilaj lingvotavoloj. Unu el niaj taskoj estas nedisigeble ligi la sorton de Esperanto kiel interleksika laborilo kun la sorto de tiuj tradukaj kaj tradukeskaj laboroj.

Kiamaniere ni loku Esperanton kiel interleksikan laborilon sur chi tian mapon? Eble helpos vin, se ni konsideros tute konkretan ekzemplon por respondi tiun demandon.

Vi chiuj scias, ke en multaj landoj la infanoj ne estas serioze edukataj; Barato mem havas grandan problemon de analfabeteco, kaj ankorau ne havas vere funkciantan eduksistemon por la tuta infanaro. Vi scias ankau, ke la iamaj netushebluloj de la hindua kasta sistemo, la dalitoj (la malnovan vorton “parioj” oni nun rigardas kiel ofendan), ricevas hodiau apartajn, kompensajn privilegiojn pro la konstitucio de Barato. Pro tio ofte venas en la universitatojn kaj en la laborejojn nove edukitaj homoj, kies malklera familio nesufiche ekipis ilin por funkciado en la malsimpla lingvajho de universitataj au oficialaj libroj. Por ke la homaj rajtoj de nove edukataj infanoj au de unuageneracie alfabetigitaj plenkreskuloj jhetitaj en modernan laborejon estu garantiitaj, ne sufichas konservi la gepatran lingvon en la eduka sistemo. Chi tiuj klientoj bezonas novajn servojn.

Imagu mondon, en kiu vi, ial bezonanta klarigon de teksto malfacila por vi, povas prezenti vian tekston al tekstofaciliga komputila programo, kiu kapablas pritrakti la lingvon de via teksto. La programo devus povi preni viajn longajn frazojn kaj tranchi ghin en plurajn mallongajn frazojn. Ghi devus povi preni viajn kompleksajn vortojn kaj samlingve traduki ghin per vortoj simplaj. Por ke komputila programo iam komprenu kaj plifaciligu por vi viajn tekstojn, ni devas hodiau rigore verki novajn vortarojn de chiuj skribaj lingvoj – vortarojn, en kiuj la klarigajho pri chiu vorto prezentas ne nur fonetikan transskribon por indiki la elparolon de la vorto, sed ankau semantikan transskribon, kiu diros al la komputilo la precizan sencon de la vorto.

Nu, la Internacia fonetika alfabeto, lanchita en la malfrua deknaua jarcento, pli-malpli sammomente kiel Esperanto, estas jam monde akceptita kaj uzata por la fonetika transskribado. Sed por la semantika transskribado de malfacilaj vortoj ankorau ne ekzistas vaste uzata sistemo. Ni, kiuj uzas Esperanton, certe tuj vidas, ke nia lingvo, en kiu ni povas veturi de skrib/i, pere de skrib/il/o kaj skrib/il/ar/o, al skrib/il/ar/ej/o kaj skrib/il/ar/ej/ist/o, estas la plej ideala sistemo nun disponebla, per kiu la vortaristoj de chiuj lingvoj povas rigore formuli la sencon de la vortoj.

Kompreneble, same kiel la Internacia fonetika alfabeto, bazita sur iu versio de la latina skribsistemo, bezonis ampleksigon por farighi uzebla kiel faka ilo, tiel same ankau la Esperanta vortprovizo en sia nuna formo ne estas tute suficha por la komputila tasko de la semantika transskribado, kiun lau mi la elektronikaj vortaroj de la etnaj lingvoj devos doni al ghi. Oni bezonos ampleksigi la Esperantan vortprovizon. Sed tiu chi ideo ne estas nova en la komputilaj aplikoj de nia lingvo. Kiel jam dirite, en la okdekaj jaroj, kiam la nederlanda firmo BSO funkciigis la projekton DLT (Distribuita lingvo-tradukado) sub la gvido de la ingheniero Toon Witkam kaj la lingvisto Klaus Schubert, oni konsentis pliekzaktigi la esprimkapablojn de Esperanto per aldono de specifaj pronomoj kaj tabelvortoj. Certe io sama estas farebla, se ni volas al la tuta vortarista mondo vendi nian lingvon kiel taugan leksikan transskribilon de chiuj sencoj de chiaj vortoj.

Bonvolu atenti, ke ni proponas ne simple fakan ilon por uzo en elektronikaj vortaroj de chiuj lingvoj. Ni proponas tian ilon kaj tian uzon lige kun la observado de homaj rajtoj de senprivilegiaj homoj, kies komprenbezonoj ne estas plenumeblaj en la nuna mondo pro la manko de sufiche multnombraj kaj sindedichaj instruantoj. Nia tasko estas komprenigi al niaj kolegoj chie, ke la pedagogio, kiu farighas chiam pli elektronika, bezonas taugajn ilojn por servi al tiuj klientoj, kies lastatempa au dauranta socia malfelicho akutigas ilian bezonon por efika helpo.

Se la facileco de Esperanto povos servi al tiuj homoj, kiuj plej bezonas la simpligon de la tekstoj legotaj de ili por sia klerigho au laboro, tiam ni povos interrenkontigi nian facilan lingvon kun unu tre klara laborcelo en la nuntempa mondo.

Nun ni resumu la rezonfadenon, lige kun la demando, kia aliro al la lingvistika laboro plej kongruas kun nia nuntempa kompreno pri la kapabloj de Esperanto? Al tiu chi demando mia respondo estas jena. Ni estas komunumo interesita pri la homaj rajtoj. Ni foje reliefigas la lingvajn rajtojn; sed por efike labori por tiuj rajtoj ni devas multe pli zorge atenti la konceptan enhavon de la leksiko de chiu lingvo. Esperanton ni devus proponi kiel ilon por klarigi – precipe sed ne nur en komputilaj vortaroj – tiun leksikan enhavon. Tia chi propono estas historie kaj enhave kongrua kun la praktikoj de la vortaristoj rilate aliajn transskrib-sistemojn en la fonetiko kaj la fraza logiko.

Se pli detale rigardi tiujn punktojn - oni internacie akceptis kaj chie uzas por la fonetika transskribado la Internacian fonetikan alfabeton, naskighintan samepoke kiel Esperanto. Oni same akceptis kaj uzas por la matematika-logika formulado de la senco de frazoj la logikan simbolaron naskighintan en tiu sama fina momento de la deknaua jarcento. Sed por la semantika transskribo de vortoj, por la rigora prezentado de la vortosencoj en vortaroj, oni ankorau ne havas interkonsentitan glosilan sistemon. Char ekzistas tiu brecho, ni proponu la uzon de Esperantaj vortoj en la rolo de glosiloj en chiuj seriozaj, plenampleksaj vortaroj de la etnaj lingvoj. Se ni rigore konatigos la taugecon de Esperanto al tiu celo, ni povos akceptigi ghin al la vortaristoj iom post iom, kaj Esperanto havos unu tute firman nichon en la scienca laboro.

Mi lasas al vi kiel ekzercon la taskon loki la naskighmomenton de tiuj transskribaj aparatoj sur la historian mapon, kiun mi skizis por vi. Alidire, kiamaniere traduki la ideon “malfrua deknaua jarcento” en la shtupojn de imperio, nacio, sektoro? Se mi provos respondi por vi tiun demandon, mi atencos vian homan rajton serchi ghin por vi mem.

Referencoj

Hale, Ken; Keyser, Samuel Jay. 2002. Prolegomenon to a Theory of Argument Structure. Cambridge, Mass.: MIT Press.

Said, Edward. 1978. Orientalism. London: Routledge and Kegan Paul.

Agnosko

Mi esprimas dankon al la Esperanta Studfondajho pro esplorsubvencio, kiu ebligis chi tiun laborajhon pri la kogna lingvistiko.